کسی که در زمینه توسعه باهمستان فعالیت می‌کند، برای آنکه در باهمستانی متنوع از لحاظ فرهنگی و قومی کارآمد باشد، باید ابتدا درک کند که هر یک از گروه‌های آن باهمستان چگونه سازماندهی شده‌اند تا از اعضای خود حمایت کنند. شنیدن این سخن از زبان رهبر باهمستان، بنیانگذار، نماینده سیاسی، یا یک تامین‌کننده خدمات غیرعادی نیست که «ما موفق به جلب مشارکت آن گروه در آن بخش نشدیم چون آن‌ها سازماندهی شده نیستند و رهبری ندارند. باید ابتدا افراد را سازماندهی کنیم.» این جمله همیشه صحت ندارد؛ اغلب گروه‌ها از شبکه روابط و سلسله مراتب رهبری خاص خود برخوردارند که برای پشتیبانی متقابل از آن‌ها استفاده می‌کنند. شاید این شبکه‌ها و رهبران در یک مکان فیزیکی یا ساختمانی که افراد خارج از گروه بتوانند مشاهده کنند، مستقر نشده باشند. حتی شاید دارای برچسب و عنوانی هم نباشند. در میان اعضای برخی از گروه‌ها توافقی ناگفته وجود دارد مبنی بر این که برای مشورت، راهنمایی و دعای خیر باید چه زمانی و به چه کسی مراجعه کرد. وقتی که دست‌اندرکاران توسعه باهمستان سازمان اجتماعی گروه را درک کند، شناسایی مناسب‌ترین رهبران، پل زدن و فعالیت در میان گروه‌های مختلف یک باهستان متنوع آسان‌تر خواهد بود.
منظور ما از «سازمان اجتماعی» چیست؟ سازمان اجتماعی به شبکه روابط موجود در یک گروه و نحوه ارتباط متقابل آن‌ها اشاره دارد. این شبکه روابط، اعضای گروه را یاری می‌کند تا برای حفظ حس تعلق به باهمستان در میان گروه، ارتباط خود را حفظ کنند. سازمان اجتماعی هر گروهی تحت تاثیر فرهنگ آن گروه و سایر عوامل است. در سازمان اجتماعی گروهی از افراد، رهبرانی وجود دارند. اینان چه کسانی هستند؟ رهبر فردی است که دارای پیرو، حوزه رهبری یا به زبانی ساده گروهی از افراد است که بر آنان نفوذ دارد. برای آنکه فرد فعال در امر توسعه باهمستان از پشتیبانی اعضای آن برخوردار گردد، لازم است که رهبران گروه را بشناسد.
در اثر مشکلات اجتماعی، اقتصادی و اخیرا اقلیمی مانند آلودگی و کمبود آب، بسیاری از جوامع با موج تازه‌ای از مهاجرت روبه‌رو شده‌اند. هنگامی که گروه‌های مهاجر تازه در جوامع جدید خود ادغام می‌شوند، سازمان اجتماعی و ساختارهای رهبری آن‌ها نیز تغییر می‌کند تا شبیه گروه‌های موجود در آن جوامع شوند. این روند ممکن چندین دهه و برای چند نسل ادامه یابد: این هم دلیل دیگری است که دست‌اندرکاران توسعه باهمستان را ملزم می‌کند تا سازمان اجتماعی و ساختار رهبری تازه‌واردان را درک کنند و ارزش‌ها و توانایی‌های آنان را مبنای کار خود قرار دهند. اگرچه برخی از ساختارهای اجتماعی سنتی آنان ممکن است حفظ شوند، اما برخی از این ساختارها هم خود را با فرهنگ جامعه جدید وفق می‌دهند.
کمی درباره گروه‌های تازه‌واردی که به باهمستان شما آمده‌اند فکر کنید. رهبران آنان کدامند؟ اعضای این گروه‌ها برای دریافت کمک به کجا می‌روند؟
به گروهی فکر کنید که خود به آن تعلق دارید. رهبران چه کسانی هستند؟ برای دریافت کمک به سراغ چه کسانی می‌روید؟ گروه شما برای برقراری ارتباط بین اعضای خود چگونه سازماندهی شده است؟
مسلما در جهان گروه‌های بی‌شماری وجود دارد که در اینجا مجال ذکر همه آن‌ها نیست. ما تلاش می‌کنیم تا در رابطه با حداکثر گروه‌هایی که می‌توانیم، اطلاعاتی را در اختیار شما قرار دهیم. هر چند شاید در این بخش درباره سازمان اجتماعی و رهبری گروه‌های دیگر؛ غیر از آن‌هایی که در اینجا ذکر می‌شود، نتوانیم اطلاعاتی به دست دهیم، اما امیدواریم همین مقدار شما را یاری کند تا به اندازه کافی در رابطه با نفوذ فرهنگ بر سازمان اجتماعی و رهبری بیاموزید تا بتوانید از هر گروهی سئوالات مناسبی را بپرسید.
فرهنگ و سایر عوامل بر رهبری باهمستان چه تاثیری دارند؟
فرهنگ و سایر عوامل مانند اجتماعی، اقتصادی، تاریخی و سیاسی بر نحوه سازماندهی باهمستان در جهت خودیاری و دریافت پشتیبانی موثر هستند. همین امر درباره رهبری نیز صادق است. انواع گوناگون رهبران در سطوح مختلف وجود دارند که سازمان اجتماعی باهمستان را مورد حمایت قرار می‌دهند. گاهی ما دچار این اشتباه می‌شویم که در یک باهمستان تنها یک رهبر وجود دارد یا آنکه رهبر باید شمایل خاصی داشته باشد. همانطور که ما به تنوع فرهنگی باهمستان‌ها احترام گذاشته و ارج می‌نهیم، لازم است که به تنوع رهبری هم احترام گذارده و برای آن ارزش قائل باشیم.
به تصور شما یک رهبر باید دارای چه صفاتی باشد؟
در همه گروه‌های قومی یا فرهنگی، افراد مختلفی وجود دارند که اعضای گروه آنان را رهبر خود می‌دانند. هر رهبری، اعم از زن یا مرد، در باهمستان خود جایگاه و نقشی دارد. رهبران را می‌توان از لحاظ نوع رهبری (مثلا سیاسی، مذهبی، اجتماعی)، موردی (مانند بهداشتی، آموزشی، توسعه اقتصادی)، مقامی (مانند رییس جمهور، معاون رییس جمهور)، مکانی (مانند محله، بلوک، بخش، شهر، ایالت، کشور)، سنی (مانند کهنسال، جوان) و غیره طبقه‌بندی کرد.
این رهبران چه وجه مشترکی دارند؟
راهنمایی می‌کنند، بر افراد نفوذ دارند، همه به آنان احترام می‌گذارند، پاسخگوی نیازهای دیگران هستند، و مصالح دیگران را بر منافع خود ترجیح می‌دهند. در سازمان اجتماعی باهمستان هر رهبری کارکرد خاصی دارد؛ با وجود این رهبری از یک نوع در یک باهمستان، لزوما در باهمستان دیگر دارای همان نقش نیست. برای مثال، یک رهبر معنوی در باهمستان افراد چینی، بر خلاف باهمستان سیاه پوستان آمریکایی، رهبر سیاسی هم تلقی نمی‌شود.
چگونه شما در مقام سازنده باهمستان می‌توانید در مورد سازمان اجتماعی سایر گروه‌های قومی و فرهنگی اطلاعات کسب کنید؟
- با ذهنی باز وارد فرآیند شوید.
- گمان نکنید که یک رهبر، سازمان یا نهاد در همه گروه‌ها نقشی واحد دارد.
- در نظر داشته باشید که سازمان اجتماعی و رهبری هر گروه متاثر از فرهنگ، تاریخ، علل مهاجرت، فاصله جغرافیایی با سرزمین مادری، موفقیت اقتصادی، تنش‌های بین گروه‌ها، و نحوه سازگاری آن با بافت سیاسی و اجتماعی جامعه تازه و میزبان است.
- شبکه‌های رسمی و غیررسمی را شناسایی کنید.
- با اعضای گروه مصاحبه کرده و ببینید هنگام نیاز به کمک یا بروز مشکل به کجا و به سراغ چه کسی می‌روند.
نمونه شبکه‌های اجتماعی و سازمان‌های قومی که فرد فعال در توسعه باهمستان می‌تواند مورد استفاده قرار دهد تا با ساختار اجتماعی آن گروه آشنا شده و رهبران آن را شناسایی کرده و مشارکت آنان را جلب کند کدامند؟
قبلا در این بخش اهمیت شناخت سازمان اجتماعی و رهبری گروه‌های مختلف باهمستان مورد تاکید قرار گرفت تا بدین وسیله بتوانید از منابع و سرمایه‌های مناسب در هر گروه استفاده کنید. می‌دانید که سازمان‌ها، نهادها و رهبران مختلف، در هر گروه نقش‌های متفاوتی را بر عهده دارند. از کجا باید شروع کرد؟ اطلاعات لازم را چگونه باید به دست آورد؟
رهیابی به نقاط طبیعی برای گردهم‌آیی و سنت‌های مرتبط با گردهم‌آیی‌های اجتماعی، برای شناخت و جلب مشارکت رهبران محلی و برقراری روابط در باهمستان شیوه‌های فوق‌العاده‌ای هستند.
شبکه غیررسمی زنان را مبنا قرار دهید. یکی از راه‌های جلب مشارکت گروه‌های نژادی، قومی یا فرهنگی توسل به شبکه غیررسمی زنان است. به مکان‌هایی بروید که زنان معمولا می‌روند، مانند بقالی، مدرسه فرزندانشان و سالن آرایش. از مسئول هماهنگی والدین در مدرسه بخواهید تا فرصتی برای گفتگو با مادران فراهم کند. احتمال زیادی وجود دارد که در میان آنان، یکی دو نفر مورد احترام سایر زنان بوده و همه مشکلات خود را با آنان درمیان می‌گذارند.
از طریق ساختارهای رهبری سنتی ، برای خود حق ورود و اعتبار دست و پا کنید. این روش در همه گروه‌هایی که در آن‌ها ساختار رهبری سنتی برای اعضا در حکم نگهبان دروازه است قابل اجراست. اگر ساختار رهبری سنتی را از پیش درک کرده‌اید، برای جلب حمایت از فعالیت‌های خود از آن بهره گیرید.
به خاطر داشته باشید: تعامل با ساختارهای رهبری سنتی در برخی از باهمستان‌ها می‌تواند موجب تداوم اختلافات طبقاتی، جنسیتی و غیره شود. مثلا ساختار رهبری سنتی در برخی از باهمستان‌ها پدرسالاری است. امکان دارد شما با انتخاب رهبران مذکر برای جلب مشارکت باهمستان، بر رفتار آن فرهنگ با زنان صحه بگذارید. شخص فعال در توسعه باهمستان باید همیشه حد و مرز برخورد با سنن فرهنگی تقویت‌کننده نابرابری‌ها را بشناسد و پرداختن به آن‌ها را در دستور کار داشته باشد.
در عین حال باید بدانید که با دور زدن ساختار قدرت سنتی یا تلاش برای بسط آن، بعید نیست اعتبار خود را در باهمستان فدا کنید یا در کم‌ترین حالت، حمایت برخی از قدرتمندترین رهبران باهمستان را از دست دهید. اگر فکر می‌کنید لازم است جنبه‌هایی از فرهنگ یک باهمستان را که خود به آن تعلق ندارید تغییر دهید، عاقلانه‌تر آن است که به جای به چالش کشیدن مستقیم رهبران، از طریق اعضای باهمستان اقدام نمایید. شاید به مرور زمان بتوانید آنان را متقاعد سازید، اما باید به گونه‌ای عمل کنید که غرور آنان جریحه‌دار نشود و سنت‌هایی را که طی نسل های متوالی جزو بدیهیات جامعه بوده، بی‌اهمیت جلوه ندهید.
نسلی را که در حکم پل است شناسایی کرده و با آن همکاری کنید. در اغلب باهمستان‌ها، جوانان پل ایده‌آلی هستند، به‌ویژه در باهمستان‌های مهاجران، چرا که آنان با سنت‌ها پرورش یافته اما با روش‌های فرهنگ غالب تحصیل کرده‌اند.
به خاطر داشته باشید: ایجاد ارتباط و اعتماد از اجزای بنیادین کار محسوب می‌شوند، به‌ویژه در فرهنگ‌هایی که شاید برای شما یا کسانی که با نژادپرستی و سایر اشکال سرکوب برخورد داشته‌اند، چندان آشنا نباشند.
نسبت به کدام چالش‌ها باید آگاهی داشته باشید و چگونه بر آن‌ها غلبه کنید؟
- طی روند برقراری ارتباط و جمع‌آوری اطلاعات، فردی که اطلاعات را تامین می‌کند شاید انتظار داشته باشد که برای شرکت در فرآیند توسعه باهمستان از او دعوت به عمل آید. شاید او تصور کند که برای مشارکت از همه مناسب‌تر است. ضمنا شاید فرصت را مناسب دانسته و در رابطه با محاسن یا نقاط ضعف یکی دیگر از رهبران باهمستان صحبت کند.
- باید به یاد داشته باشید که تا فرصت گفتگو با تعداد هر چه بیش‌تری از افراد را پیدا نکرده‌اید و در مورد مناسب‌ترین رهبر جهت مشارکت به نتیجه نرسیده‌اید، به هیچ یک از رهبران وعده‌ای ندهید. همچنین، خود را درگیر مجادلات مربوط به نقاط مثبت یا ضعف رهبران دیگر نکنید. اطلاعاتی را که سایر رهبران در اختیار شما قرار داده یا نداده‌اند، با دیگران در میان نگذارید. فقط گوش دهید.
- شاید اعضای باهمستان در رابطه با اینکه شما نماینده کدام گروه هستید و چه کسی «صاحب» برنامه توسعه باهمستان است، دچار سوء‌تفاهم باشند. این قبیل سوءتعبیرها برقراری ارتباط با اعضای باهمستان را بسیار دشوار می‌کنند.
- قبل از آنکه هر یک از رهبران باهمستان را به مشارکت جلب کنید، باید چند عامل را در نظر بگیرید. چنانچه قبلا به توسعه باهمستانی پرداخته‌اید، کار چگونه شروع شد؟ چه کسی آن را آغاز کرد؟ برنامه موفقیت‌آمیز بود؟ اگر نه، چرا؟ این اطلاعات به شما کمک می‌کند تا برخورد اعضای باهمستان با خود و پروژه خود را درک کنید. ضمنا بد نیست یک گروه مشاور تشکیل دهید که متشکل از رهبران گروه‌های مختلف بوده و شما را در معرفی پروژه و برنامه‌ریزی برای آن یاری کند.
- امکان ندارد شما در مقام توسعه‌گر باهمستان درباره همه گروه‌ها و فرهنگ آن‌ها همه چیز را بدانید. شاید آنان شما را بیگانه بدانند.
- از پذیرفتن ناآگاهی خود هراس نداشته باشید. فروتنی پیشه کنید، به نفوذ رهبران احترام بگذارید و بخواهید تا به شما یاد دهند. شاید بد نباشد گفتگوی خود را بدین شکل شروع کنید: «من اطلاعات خیلی کمی درباره فرهنگ شما دارم، اما می‌دانم که شناختن آن اهمیت زیادی دارد تا نقاط قوت فرهنگ شما مبنای تلاشی گردد که برای توسعه باهمستان صرف می‌کنم و درباره نیازهای گروه شما از پیش قضاوتی نمی‌کنم. واقعا از وقتی که برای گفتگو با من صرف کردید سپاسگزارم و مشتاق هستم تا از شما چیزی یاد بگیرم.»
- معمولا در بطن هر گروه قومی یا فرهنگی، چند زیرگروه وجود دارد که به سبب گرایشات سیاسی، موقعیت اجتماعی اقتصادی، پیشینه نیاکانی و سرمنشا مذهبی با یکدیگر در رقابت هستند. مراقب باشید که در مقام توسعه باهمستان به این اختلافات دامن نزنید.
- بی‌طرفی خود را حفظ کنید و وارد بحث مربوط به سایر رهبران نشوید. با تعداد هر چه بیش‌تری از انواع رهبران تماس بگیرید و بگویید که در مرحله جمع‌آوری اطلاعات هستید؛ اما به تنش‌ها توجه کنید تا چنانچه آنان در آینده مشارکت بیش‌تری در پروژه داشتند، آمادگی لازم برای تسهیلگری اختلافات بالقوه را داشته باشید.
- فرآیند برقراری ارتباط و جمع‌آوری اطلاعات می‌تواند منجر به شناسایی نیازهای یک یا چند گروه شود. مثلا شاید رهبران محلی یا غیر رسمی یک گروه معین برای تحکیم رهبری، تشکیل ائتلاف یا مهارت‌های مورد استفاده در ارتباطات بین فرهنگی نیاز به کمک داشته باشند.
- می‌توانید برای یاری رساندن به آنان، منابع یا متخصصان خارجی را شناسایی کنید یا مربی گروه محلی شوید. این خود می‌تواند خط مشی مفیدی برای توسعه باهمستان قلمداد شود.