الگوی MAP - IT که برگرفته از حرف آغازین واژگان بسیج، ارزیابی، برنامه، اجرا و پیگیری (Mobilize, Assess, Plan, Implement, Track) است، یک روش گامبهگام برای داشتن باهمستانهای سالم است. استفاده از MAP - IT به متخصصان سلامت عمومی و تسهیلگران کمک میکند تا طرحی را اجرا کنند که متناسب با نیازها و داشتههای باهمستان است.
MAP - IT چیست؟
این الگو چارچوبی است که هم متخصصان باتجربه و هم متخصصان تازهکار میتوانند از آن برای برنامهریزی و ارزیابی مداخلهها در حوزهی سلامت عمومی باهمستان استفاده کنند. مراحل این الگو شامل زمان، تلاش، و مجموعهای از فعالیتها برای «برآورد و شناسایی» مسیر مطلوب به منظور ایجاد تغییر در باهمستان است. به خاطر داشته باشید که هیچ راه «یگانه و سرراستی» برای پیروی از این رویکرد وجود ندارد، چرا که برخی از مراحل را باید چندین بار انجام داد. با استفاده از MAP - IT، میتوان طرحی اجرا کرد و گسترش داد که توسط ائتلافی از میان باهمستان، گامبهگام، ساختاریافته و متناسب با نیازهای باهمستان طراحی شده است. منظور از واژگان این الگو به شرح زیر است:
- بسیج (جلب حمایت) و تجهیزکردن افراد و سازمانهایی که در قالب یک ائتلاف به سلامت باهمستان اهمیت میدهند.
- ارزیابی و شناسایی نیازهای اساسی باهمستان و همچنین ارزیابی منابع و دیگر نقاط قوتی که برای کاهش مشکلات در آن حوزهها میتوان استفاده کرد.
- برنامهریزی و تعیین رویکرد: با تدوین چشماندازی که باهمستان میخواهد به آن برسد شروع کرده، سپس راهبردها و مراحل اقدام را اضافه کنید تا این برنامه در دستیابی به آن چشمانداز به شما کمک کند.
- اجرای برنامه از طریق اقدامهای مشخصی که قابل نظارت هستند و منجر به تغییر در باهمستان میشوند.
- پیگیری پیشرفت برنامه در طول زمان.
چرا باید از رویکرد MAP - IT استفاده کرد؟
- این رویکرد همهی ذینفعان را در بر میگیرد و منجر به تلاشی میشود که از حمایت گسترده برخوردار است و باهمستان خود را صاحب آن تلاش میداند.
- در این الگو داراییها، و همچنین نیازهای باهمستان ارزیابی شده و راههای استفاده از آنها شناسایی میشوند.
- در این رویکرد، ارزیابی به این معنی است که تلاش از واقعیتهای باهمستان آغاز میشود، نه از یک ایدهی ازپیشتعیینشده در مورد آنچه ضروری پنداشته میشود و نه حتی با استفاده از منابع موجود در باهمستان.
- این رویکرد منجر به تدوین برنامهای جامع و خاص میشود که دارای جدول زمانبندی معقول، تقسیم مسئولیتهای تعیینشده، اهداف روشن و اقدامهای بادقت تعریفشده است؛ به طوری که همگی با راهبردی کلی در پیوند هستند.
- در این الگو، ارزیابی از ابتدا انجام شده و امکان تعدیل در صورت لزوم را فراهم میکند.
رویکرد MAP - IT چگونه استفاده میشود؟
گام نخست: جلب حمایت
نخستین گام در فرایند MAP - IT، بسیج افراد و سازمانهای کلیدی در یک ائتلاف است. در نتیجه، به دنبال شرکایی باشید که سهمی در ایجاد باهمستانهای سالم داشته باشند و به این روند کمک کنند. هدف را جلب همکاری گسترده قرار دهید.
بیشتر باهمستانها در حال حاضر به خانههای سلامت و سایر نهادهایی که خدمات سلامت ارایه میدهند دسترسی دارند. برخی از باهمستانها همچنین دارای ائتلافهایی از افراد و سازمانهای کلیدی هستند که برای رسیدگی به مسائل خاص، مانند حل مشکل امنیت یا نظافت محله گرد هم آمدهاند. این گروههای ائتلافی در تلاش برای کاهش مشکلات، گرایشهای خاصی دارند و از منابع مختلفی استفاده میکنند. این ائتلافها مسائلی را پیگیری میکنند که برای ایجاد و حفظ سلامت کل باهمستان حیاتی هستند. هر یک از اینگونه ائتلافها با ادارهی سلامت دیگر سازمانهای مربوط در باهمستان همکاری میکنند. اما فراتر از آن، برای کاهش یا ازبینبردن مشکلات و مسائل سلامت، قدرت بالایی در بسیج طیف گستردهای از منابع دارند.
نکتهی شایان توجه آن است که جلب همکاری اعضای بالقوهی ائتلاف معمولاً برای طرحی آسانتر است که پیشتر مورد توجه ویژهی باهمستان بوده است.
پس از مشخصشدن اعضای ائتلاف، نقش هر یک از همکاران باید تعریف شده و مسئولیتها تعیین شود. این کار باعث میشود اعضای ائتلاف به سرمایهگذاری در آن ادامه دهند. شرکای ائتلاف با برگزاری جلسه، رویدادها یا گروههای مشاوره، کسب اطلاعات لازم از باهمستان را تسهیل میکنند. همچنین آنها میتوانند برنامهها و کارگاههای آموزشی طراحی و ارائه دهند، فعالیتهای مربوط به گردآوری کمکهای مالی و سیاستگذاری را هدایت و رهبری کنند و در فرایند برنامهریزی یا ارزیابی، به شما کمکهای فنی بدهند. بر این اساس، در این مرحله برای تعیین موارد زیر برنامهریزی کنید:
- چشمانداز و مأموریت ائتلاف.
- دلیل اصلی و محوری گردهمآوردن مردم.
- گروههایی که باید در ائتلاف نماینده داشته باشند.
- شرکای بالقوه در باهمستان مانند سازمانها و صاحبان کسبوکارها.
یکی از بزرگترین چالشها در ایجاد ائتلاف برای داشتن باهمستان سالم، نگهداشت و استمرار مشارکت اعضاء در این فرایند است. اگر در اسرع وقت و در سریعترین زمان ممکن دربارهی چشمانداز باهمستان در حوزهی سلامت عمومی، گفتگو و توافق شود، تا حدی میتوان بر این چالش فائق آمد.
تدوین چشمانداز: چشمانداز باید برآمده از مهمترین نیازها، ارزشها، و اهداف باهمستان باشد. همچنین باید توصیفی از مسیر مطلوب ائتلاف برای باهمستان بوده و اهداف اعضای ائتلاف را بازتاب کند. تدوین سریع چشمانداز به همهی اعضای ائتلاف این امکان را میدهد که نسبت به فرایند بلندمدت احساس تعهد کنند و باعث میشود گروه با یک مأموریت مشترک وارد مرحله بعدی شود.
سازماندهی یک ائتلاف: پیش از شروع تماس با شرکای احتمالی، مهم است بدانید دقیقاً چه چیزی از آنها میخواهید. در اینجا چند سؤال هست که باید پیش از تماس در نظر بگیرید.
- رهبر(های) ائتلاف چه کسی خواهد بود؟ آیا منصوب میشوند یا انتخابی خواهند بود؟
- برای ائتلاف چند عضو لازم دارید و اعضاء چه نوع مهارتهایی باید داشته باشند؟
- انتظار دارید اعضاء چقدر زمان بگذارند؟ (چند ساعت در ماه برای چه مدت؟)
- آیا اعضاء نمایندهی آژانسها، باهمستانها یا حوزههای انتخابیه خود هستند؟
- نمایندهی کدام گروههای جمعیتی باید در ائتلاف حضور داشته باشند؟
- چگونه به تلاشها و فعالیتهای بزرگ پاداش خواهید داد؟
- آیا جلسهی ائتلاف برای حضور دیگران آزاد است یا نه؟
- کجا، کی، و چند وقت یکبار با آنها ملاقات خواهید کرد؟
- قویترین متحدان شما چه کسانی هستند؟
شرکای بالقوه برای همفکری: ذینفعان احتمالی طرح مد نظر شما چه کسانی هستند؟ شما گروهی گسترده و فراگیر در نظر دارید که نمایندهی همهی افراد باهمستان باشند که یا به خود موضوع علاقه دارند و یا به ایجاد یک باهمستان سالم. به طور کلی تا جایی که امکان دارد جلب همکاری گروههای مختلف و بخشهای اجتماعی مزیت به شمار میرود. هرچه مشارکت در برنامهریزی و پرداختن به موضوع بیشتر باشد، ایدههای بیشتری مطرح شده و باهمستان پشتیبانی بیشتری از طرح و تلاشهای شما خواهد داشت.
برخی از گزینههای احتمالی برای حضور در ائتلاف عبارتند از:
- سازمانهای فعال در حوزهی سلامت و خدمات انسانی که مستقیم دربارهی موضوع کار میکنند یا به کسانی که تحت تأثیر آن هستند خدمات میدهند.
- افرادی که شغل یا زندگی آنها ممکن است تحت تأثیر تلاشهای شما باشد – مانند پلیس یا معلمان، در طرحی با موضوع، مثلاً، خشونت جوانان.
- کسبوکارهای باهمستان یا گروههای شغلی خاصی که به موضوع علاقه دارند.
- کسانی که مستقیم تحت تأثیر موضوع هستند.
- رسانهها.
گام دوم: ارزیابی
گام بعدی در رویکرد MAP - IT ارزیابی نیازها و داشتههای (منابع) باهمستان است. این کار نیازهای واقعی را مشخص میکند (ممکن است نیاز واقعی بر خلاف آن چیزی باشد که بیشتر مردم فکر میکنند)، و شناختی از آنچه در واقعیت میتوان انجام داد به دست میدهد، در برابر ایدهآلی که مردم دوست دارند انجام شود. برنامهریزی کنید تا به این پرسشها پاسخ دهید که چه کسی تحت تأثیر موضوع مد نظر قرار میگیرد و چگونه، چه منابعی در دسترس است و چه منابعی مورد نیاز است. هنگامی که اعضای ائتلاف برای تعیین اولویتها و تخصیص منابع با یکدیگر همکاری کنند، به احتمال زیاد در ادامهی فرایند نیز مشارکت خواهند داشت تا به نتایجی قابل اندازهگیری دست یابند.
ائتلاف باید آنچه را به عنوان اولویت تعیین کند که اعضای باهمستان و ذینفعان کلیدی به عنوان مهمترین مسائل میشناسند. بنابراین برای تعیین اولویتها امکانسنجی، اثربخشی، و قابلیت اندازهگیری را در نظر داشته باشید. اهداف برنامهي «مردم سالم-۲۰۲۰» با اشاره به طیف گستردهای از مسائل سلامت و ایمنی در باهمستان، نقطهی مناسبی برای شروع است. تعیین اولویتها موضوعی از جنس دستیافتن به توافق است. به این ترتیب که همهی اعضای ائتلاف باید در مورد این نکته توافق کنند که کدام موضوع(ها) باید فوراً مورد توجه قرار گیرد و کدام یک را میتوان تا اطلاع بعدی به تعویق انداخت.
این مرحله زمان خوبی برای شروع بحث دربارهی عوامل تعیینکنندهی سلامت است. این عوامل، در فرد، در باهمستان یا کل جامعه وجود دارند که گاهی مستقیم و گاهی به صورت نامحسوس بر سلامت و کیفیت زندگی فرد و باهمستان تأثیر میگذارند. معمولاً در میان این عوامل، یک یا چند مورد علت اصلی مشکلی خاص در حوزهی سلامت یا کیفیت زندگی هستند. «مردم سالم- ۲۰۲۰» این عوامل را به پنج دستهی کلی تقسیم کرده است:
- سیاستگذاری
- عوامل اجتماعی
- خدمات سلامت
- رفتارهای فردی
- عوامل زیستی و ژنتیک
هر یک از این دستهها شامل چندین عامل تعیینکننده هستند - بهویژه عوامل اجتماعی، مانند تبعیض، آموزش، دردسترسبودن غذای سالم و مکانهای ورزشی،؛ همچنین شرایط محیطی ایجادشده توسط اجتماع (آلودگی صنعتی، کمبود فضای باز)- که همگی بر سلامت باهمستان شما تأثیر میگذارند.
پژوهشها نشان داده است که بیشتر مسائل حوزهی سلامت را نمیتوان تنها با یکی از این عوامل مدیریت کرد بلکه باید مجموعهای از این عوامل کنترل شوند و همچنین تأکید دارند که مؤثرترین برنامههای سلامت در باهمستان برنامههایی هستند که عوامل متعددی را مورد توجه قرار میدهند.
آیا این عوامل در سلامت باهمستان شما مهم هستند و اگر چنین است، چگونه؟ آیا راههایی هست که ائتلاف شما بتواند از طریق آنها این عوامل را مدیریت کند؟
هر زمان که ممکن بود، اطلاعات موجود دربارهی مسائل اصلی حوزهی سلامت در باهمستان را گردآوری و ارزیابی کنید. هنگامی که هیچ دادهای در دسترس نیست، ائتلاف میتواند از دادهها و اطلاعات استانی و محلی استفاده کرده و تصویری واقعی از نیازهای باهمستان ترسیم کند. دادههای گردآوریشده در مرحلهی ارزیابی را به عنوان دادههای پایه در نظر بگیرید، این دادهها پیش از شروع یک برنامه یا مداخلهی جدید، اطلاعاتی به دست میدهند. دادههای پایه همچنین امکان پیگیری و شناسایی پیشرفت و تعیین میزان موفقیت فعالیتهای ائتلاف را فراهم میکنند، این مهم از طریق مقایسهی دادههای پایه با دادههایی انجام میشود که پس از گذشت مدتی از شروع طرح در باهمستان گردآوری خواهند شد. مستندسازی پیشرفت طرح، ابزاری قوی برای تقویت فعالیتهای ائتلاف است.
لازم به یادآوری است که کارشناسان ارزیابی از دانشگاه یا نهادهای دولتی میتوانند در تجزیهوتحلیل و اندازهگیری دادهها به شما کمک کنند.
گرچه بهرهمندی از یک ارزیاب بیرونی مطمئناً مفید خواهد بود، اما همهی باهمستانها منابع لازم برای داشتن ارزیاب بیرونی – مانند وجود دانشگاه در نزدیکی باهمستان، پول برای استخدام مشاور، یک آژانس سلامت عمومی که دارای کارکنان ارزیاب باشد- را ندارند. در نتیجه، ممکن است خود ائتلاف، ارزیابی را انجام دهد.
منابع: هنگامی که نیازهای باهمستان را شناسایی کردید، فهرستی از نقاط قوت و منابع موجود در باهمستان تهیه کنید. منظور از منابع فراتر از منابع مالی است. همهي باهمستانها دارای منابع غیرپولی فراوانی هستند که میتوان از آنها برای کاهش دغدغهها استفاده کرد، از جمله:
- سازمانهای برآمده از باهمستان مانند مشاغل محلی، سازمانهای خدماتی، گروههای مذهبی و رهبران باهمستان
- نهادهای اجتماعی مانند مدرسهها، کالجها و دانشگاهها، کتابخانهها، مؤسسههای هنری، امکانات ورزشی و تفریحی
- زیرساختها مانند فروشگاهها، جادهها، پارکها، خطوط اتوبوسرانی، مسکن و فضای اداری
- تخصصهای حرفهای
- دادهها و اطلاعات
- ارتباطات
- فناوری
ارزش همکاری با سازمانهای قوی برآمده از باهمستان را نباید دست کم گرفت. این گروهها برای موفقیت فعالیتهای باهمستان حیاتی هستند، هم به دلیل دانشی که دربارهی باهمستان دارند و هم حضور افراد کلیدی در آنها.
گام سوم: برنامهریزی و تعیین رویکرد
پس از تعیین اولویتها و گردآوری دادهها، یک برنامهی عملیاتی با مراحل اجرایی مشخص و زمانبندی دقیق لازم است. اهداف باید برای هر موضوع یا هر باهمستان به صورت خاص تعریف شوند؛ باید هدف برنامه را با دقت تعیین کنید. یعنی آنچه برای رسیدن به هدف نیاز است و روشی برای اندازهگیری پیشرفت مشخص کنید، روشی که بتوانید بفهمید چه زمانی به هدف رسیدهاید. یک برنامهی اقدام باید شامل موارد زیر باشد:
- گامهای اجرایی
- تعیین مسئولیتها
- گردآوری اطلاعات
- زمانبندی واقعگرایانه
هنگامی که در حال تعیین اهداف هستید، به یاد داشته باشید که دقیقاً مشخص کنید چه چیزی را باید به دست آورید، انتظار دارید چه چیزی تغییر کند، چقدر مقدار تغییر و تا چه زمانی. اهداف باید چالشبرانگیز، اما واقعبینانه باشند. به یاد داشته باشید که یک هدف کمّی تعیین کنید، این هدف کمّی مقدار مورد نظر برای تغییر در مدت زمان معین است (که به صورت عدد یا درصد بیان میشود).
توجه داشته باشید که هر یک از هدفها نیاز به یک « دادهی پایه» دارد (یعنی جایی که اکنون هستید – دادهی مربوط به نقطهی شروع). راهبردهایی را شناسایی کنید که بتوانید توضیح دهید چگونه به اهداف تعیینشده خواهید رسید. گامهای اجرایی و عملی را میتوانید به طور مستقل برنامهریزی کنید و یا به عنوان بخشی از یک راهبرد کلی. با جستجوی تجربههای موفق و مداخلههای مبتنی بر شواهد، شروع کنید و از اعضای ائتلاف بخواهید در جلسهی طوفان فکری دربارهی راهبرد مشارکت کنند. راهبردها مانند چترهایی هستند که در چارچوب آن همهی اعضای ائتلاف میتوانند به گونهای برای تحقق یک هدف معین کمک کنند. به خاطر داشته باشید که گردآوری مداوم دادههای لازم (نظارت) را در برنامهی اقدام لحاظ کنید.
برنامهی اقدام همچنین باید مشخص کند که چه کسی مسئول نظارت و پیگیری هر یک از اقدامهاست. بنابراین تعیین افرادی مشخص برای ایفای نقشهایی کاملاً تعریفشده و توافقشده، برنامهی اقدام یا اجرا را تسهیل میکند. همچنین این کار به اعضای ائتلاف کمک میکند تا احساس کنند اعضای مهمی در گروه هستند و مسئولیت دارند نقشهای خود را ایفاء کرده و به تحقق چشمانداز کلی باهمستان کمک کنند.
در نهایت، هنگام برنامهریزی و تدوین جدول زمانی فعالیتها، واقعبین باشید. دقت کنید که برای تکمیل هر بخش از طرح و همچنین برنامه اعضای ائتلاف، چقدر زمان لازم است.
گام چهارم: اجرا
هنگامی که برنامهی اقدام تدوین شد، اعضای ائتلاف میتوانند اجرای راهبردها و گامهای اجراییِ مشخصشده در برنامه را شروع کنند. اعضای ائتلاف باید بر روی انجام و تکمیل وظایفی که بر اساس برنامهی زمانبندی به آنها محول شده، متمرکز شوند. نظارت یا پیگیری مستمر و مداوم اقدامها و فعالیتها، امری کلیدی و مهم در مرحلهی اجراست. برای مثال، اگر برنامهی اقدام مستلزم ارائهی گزارشهای هفتگی دربارهی یک موضوع خاص باشد، نظارت مشخص میکند که آیا این امر طبق برنامهریزی انجام میشود یا خیر.
به یاد داشته باشید که زمانی نظارت به مؤثرترین حالت خود میرسد که پیش از شروع طرح، برنامهریزی شده و در کل دورهی حیات طرح، یعنی از ابتدای برنامهریزی تا پایان اجرای آن، انجام شود. به منظور نظارت درست بر پیشرفت طرح، باید شاخصهای مناسبی را شناسایی کنید - معیارهایی که برای بررسی و اندازهگیری فرایند، عملکرد و نتایج استفاده خواهید کرد. این شاخصها به شما نشان خواهند داد (مشخص خواهند کرد) که آیا آنچه را که برنامهریزی کردهاید انجام میدهید و اینکه چقدر درست این کار را میکنید. همچنین توجه به شاخصها به شما کمک میکند بفهمید چرا ممکن است اقدامی موفق نبوده و اطلاعاتی در اختیار شما قرار میدهد تا تغییراتی در برنامهی خود ایجاد کنید که اثربخشی طرح را بهبود بخشید.
برای مدیریت فرایند و اطمینان از انجام کارها، یک نقطهی تماس یگانه و مشخص تعیین کنید. مطمئن شوید که مسئولیتها بین اعضای ائتلاف تقسیم میشوند. برنامهریزی کنید تا برای افزایش انرژی گروه و داشتن ایدههای تازه، به طور دورهای شرکای جدیدی به گروه اضافه شوند و مرتب با حضور شرکای موجود بررسی کنید که آیا شرکاء پیشنهاد یا نگرانیهایی دارند یا خیر. ارتباط بین شرکاء و کارکنانی که در طرح مشغول هستند یکی از کلیدهای اجرای مؤثر طرح است.
هرگز از ارزش تبلیغات برای طرح یا برنامهی خود در باهمستان غافل نشوید. با تدوین یک برنامهی ارتباطی، برگزاری رویدادها و جلسههای شروع فعالیتها و همچنین برگزاری جلسه با باهمستان به منظور معرفی دستاوردها (و شرکایتان)، دربارهی طرح خود اطلاعرسانی کنید. (پروژهی مردم سالم، یک دستورالعمل و راهنمای ساده برای تدوین برنامهی ارتباطی دارد).
توجه داشته باشید که اجرای بیشتر برنامههای اقدام برای بهبود سلامت یک باهمستان بیش از میزان انتظار طول میکشد. صبر و داشتن چشمانداز مثبت، باعث میشود اعضای ائتلاف در طول فرایند، به سرمایهگذاری خود ادامه دهند.
گام پنجم: پیگیری
در گام پایانی از فرایند MAP - IT، ارزیابیهای منظمی را برنامهریزی کنید تا پیشرفت خود در طول زمان را اندازهگیری و پیگیری کنید. پیگیری مرحلهای است دو بخشی که شامل تجزیهوتحلیل دادهها و تدوین گزارش پیشرفت است. حتماً توجه داشته باشید که برنامه تا چه میزان دنبال شده است، چه تغییراتی در برنامه ایجاد شده و اینکه آیا اهداف مد نظر محقق شدهاند یا خیر.
ارزیابی و پیگیری برای موفقیت بلندمدت تلاشهای ائتلافی، حیاتی است. برای پیگیری دادهها، از یک دانشگاه محلی یا دستگاه دولتی مسئول دادهها و اطلاعات حوزهی سلامت در استان کمک بگیرید. هنگام ارزیابی دادهها در طول زمان باید به چند نکته به شرح زیر توجه داشته باشید:
- کیفیت دادهها: حتماً استانداردهای گردآوری داده، تجزیهوتحلیل و ساختار پرسشها را بررسی کنید.
- محدودیتهای دادههای مبتنی بر خوداظهاری: وقتی به دادههای مبتنی بر خوداظهاری (مانند میزان ورزش یا درآمد) تکیه میکنید، متوجه وجود احتمال سوگیری باشید.
- اعتبار و پایایی دادهها: به بازنگری در پرسشهای نظرسنجی و یا اجرای روشهای جدید گردآوری دادهها توجه داشته باشید. این مهم بر اعتبار پاسخهای شما در طول زمان تأثیر خواهد داشت. (از یک کارشناس آمار برای ارزیابی اعتبار و پایایی کمک بگیرید.)
- دردسترسبودن دادهها: همیشه و در همهجا گردآوری منظم و مداوم دادهها، امکانپذیر نیست.
به خاطر بسپارید که پیشرفتها و موفقیتهای طرح را با باهمستان در میان بگذارید. اگر روند مثبتی در شاخصهای هدفگذاریشده مشاهده کردید، یک بیانیهی مطبوعاتی یا اطلاعیهی عمومی تهیه و منتشر کنید. مطمئن شوید که رسانهها در جریان طرح شما باشند تا هنگامی که نیاز دارید، بتوانید دربارهی طرح اطلاعرسانی کنید.
خلاصه
چارچوب MAP - IT با هدف تسهیل روند برنامهریزی و اجرای ابتکارات سلامت باهمستان طراحی شده است. مراحل آن که عبارتند از بسیج یا تجهیز منابع، ارزیابی-برنامهریزی، اجرا و پیگیری ساختاری منطقی برای باهمستانها برای رسیدگی و حل مشکلات محلی و ایجاد جوامع سالم فراهم میکند.