این مقاله به معرفی راهنمای مستندسازی برنامه‌های ارتقای سلامت سازمان بهداشت پان آمریکن می‌پردازد. سازمان بهداشت پان آمریکن یک آژانس تخصصی در سازمان ملل متحد است که مسئول همکاری‌های بهداشتی بین‌المللی در قاره آمریکا است.
ارتقای سطح سلامت یعنی چه؟
سازمان جهانی بهداشت ارتقای سلامت را این‌گونه تعریف می‌کند: «فرایند قادرسازی مردم برای افزایش قدرت کنترل سلامت خودشان». رویکردهای مشارکتی به دلیل ایجاد زمینه همکاری بین افراد، باهمستانها و سازمان‌ها اغلب فرایند ارتقای سلامت عمومی را تسهیل و تقویت می‌کنند؛
ارتقای سلامت تغییراتی را در محیط ایجاد می‌کند که علاوه بر ارتقاء سلامت به محافظت از آن نیز منجر می شود. این تغییرات در سیستم‌ها و باهمستانها ایجاد می‌شود. نمونه‌های این تغییرات را می‌توان در برنامه‌هایی که دسترسی به خدمات سلامت را تضمین می‌کنند یا سیاست‌هایی که پارک‌های عمومی را به مکانی برای فعالیت بدنی و گذراندن وقت با دیگران تبدیل می‌کنند مشاهده کرد.
ارتقای سلامت روشی ویژه برای همکاری با یکدیگر است. برخی از شکل‌های این همکاری عبارتند از:
- جمعیت‑بنیاد بودن: ارتقای سلامت، وضعیت سلامت کل جمعیت را مدنظر دارد؛ همه‌ی افرادی که ساکن یک محدوده جغرافیایی مشخص مانند یک شهر یا منطقه هستند، یا کسانی که ویژگی‌های مشابهی چون جوان‌بودن یا فقیر‌بودن دارند یا به طور مشترک در معرض خطر یک اتفاق خاص قرار دارند، مدنظر بحث ارتقای سلامت هستند.
- مشارکتی بودن: ارتقای سلامت مستلزم همکاری همه‌ی ذینفعان در فرایند برنامه‌ریزی، اجرا، ارزیابی و مدیریتمداخله‌ها، سیاست‌ها و روندهای ارتقای سلامت است.
- بین‌بخشی‌بودن: ارتقای سلامت مستلزم همکاری همه‌ی بخش‌ها یا گروه‌های باهمستان از جمله شهروندان، کسب‌وکارهایخصوصی، نهادهای دولتی، گروه‌های مذهبی و سازمان‌های غیردولتی مانند سازمان‌های سلامت و خدمات انسانی، سازمان‌هایاجتماعی و فرهنگی و غیره است به شکلی که هر یک از آنها قادر باشند در فرایند ارتقای سلامت تغییراتی در برنامه‌ها، خط مشی‌ها و روش‌های خود اعمال کنند.
- حساسیت به پیش زمینه: ارتقای سلامت تمام جنبه‌های مربوط به مکان و زمان را در نظر می‌گیرد. از جمله تاریخ، جمعیت، تجربه‌ی گذشته، جغرافیا، فرهنگ، سیاست، اقتصاد، ساختار اجتماعی و دیگر عوامل مهم.
- چند‌سطحی بودن: ارتقای سلامت در سطوح مختلف از جمله سطح فردی و ارتباط‌های اجتماعی افراد، سطوح سازمانی و اجتماعی، و همچنین در سطح یک نظام گسترده‌تر قابل بررسی هستند.
هدف نهایی تلاش‌هایی که با هدف ارتقای سلامت صورت می‌گیرد، بهبود مستمر شرایط و وضعیت سلامت در کل باهمستان است. همه این تلاش‌ها بر رفع نیازهای به‌حاشیه‌رانده‌‌شده‌ترین یا طردشده‌ترین گروه‌های باهمستان تاکید دارند.
عوامل اجتماعی تعیین‌کننده‌ی سلامت، منشور اتاوا و کمیسیون WHO در مورد عوامل اجتماعی تعیین‌کننده‌ی سلامت
منشور اتاوا در کنفرانس WHO در اتاوا، کانادا، در سال ۱۹۸۶ تصویب شد. در این سند ذکر شده است که سلامت تنها محصول شرایط بهداشتی یا سایر شرایطی نیست که مستقیماً با سلامت مرتبط هستند، بلکه موضوعی جامع است که مجموعه‌ای از مسائل اجتماعی و محیطی آن را تعیین می‌کنند. در منشور اتاوا عوامل اجتماعی تعیین‌کننده‌ی سلامت عبارتند از:
- صلح
- سرپناه
- تحصیلات
- غذا
- درآمد
- اکوسیستم باثبات
- منابع پایدار
- عدالت اجتماعی
- انصاف
این کمیسیون در گزارش نهایی خود در سال ۲۰۰۸، در مورد عوامل اجتماعی تعیین‌کننده‌ی سلامت، بر چندین عاملکلیدی که منجر به نابرابری یا تفاوت‌های ناعادلانه و قابل اجتناب در دستاوردهای حوزه سلامت می‌شود متمرکز شد. این عوامل عبارتند از:
- توزیع نابرابر قدرت، درآمد، کالاها، و خدمات: برخی از گروه‌های اجتماعی مانند فقیران، زنان، و دیگر گروه‌هایی که موقعیت اجتماعی پایین‌تری دارند در معرض عوامل استرس‌زا و رخدادهای مخرب سلامت قرار می‌گیرند.
- طرد اجتماعی یا به‌حاشیه‌رانده‌شدن: گروه‌هایی از شهروندان، مانند بومیان یا کسانی که از تبعیض رنج می‌برند برای مهار اثرات شرایط استرس‌زا، به حمایت‌های اجتماعی و مادی به شکل نابرابری دسترسی دارند.
کمیسیون سازمان جهانی بهداشت موارد زیر را برای ارتقای عدالت در سلامت توصیه می‌کند:
- بهبود شرایط زندگی روزانه: این امر مستلزم تضمین آموزش و تحصیل در دوران کودکی است، از جمله برای دختران و افرادی که از آموزش محروم هستند. همچنین شامل کاهش میزان قرار‌گرفتن در معرض شرایط سخت و دشوار، مانند محیط مسموم و استرس‌های روزانه‌ی ناشی از مسکن بد، خشونت و سایر شرایط زندگی.
- تضمین سازوکارهای حمایت‌های اجتماعی: این امر نیازمند آن است که دولت‌ها سیاست‌هایی اتخاذ کرده و یا نظام‌هاییمستقر کنند که استاندارد زندگی سالم را برای همه فراهم کند.
- ارتقای سلامت بر اساس این اصل کار می‌کند که سلامت جامعه نه تنها محصول تأمین نیازهای بهداشتی خاص، مانند اطمینان از مراقبت‌های اولیه‌ی بهداشتی، بلکه برآمده از پرداختن به عوامل تعیین‌کننده‌ی اجتماعی گسترده‌تر است. این اصل زیربنای مفهوم ارتقای سلامت، راهنما، و کار PAHO و دیگر دفاتر منطقه‌ای سازمان بهداشت جهانی است.
شواهد اثربخشی ارتقای سلامت کدامند؟
در این چارچوب، منظور از «شواهد» تلاش‌هایی است که به منظور ارتقای سلامت انجام می‌شوند. این تلاش‌ها اغلب با چالش‌های متعددی روبه‌رو هستند. از جمله:
- مستندسازی طرح‌های ارتقای سلامت دشوار است: در طرح‌هایی که با هدف ارتقای سلامت اجرا می‌شوند شرکای متعددی در سطوح مختلف همکاری می‌کنند تا برنامه‌ها، سیاست‌ها، و شیوه‌هایی که بر سلامت تأثیر می‌گذارند را تغییر دهند. ثبتو مستند‌کردن آنچه برای بهبود سلامت انجام می‌شود موضوعی چالش‌برانگیز است.
- پیچیدگی اقدام‌های معطوف به ارتقای سلامت، شناسایی علت‌ها و پیامدها را دشوار می‌کند: از آنجایی که عوامل زیادی بر پیامدهای متعدد و مرتبط با یکدیگر تأثیر می‌گذارند، تعیین اینکه کدام جنبه از یک سیاست یا رویه سیاستی منجر به یک نتیجه مشخص شده است، دشوار است. در این چارچوب، شواهد ممکن است به شکل نشان‌دادن سهم تغییرات محیطی متعدد مانند سیاست‌ها و روش‌های نو در دستیابی به نتایج مرتبط با سلامت جمعیت باشد.
- کارهای خوب و امیدوارکننده‌ی زیادی در کشورها یا باهمستان‌های در‌حال‌توسعه هرگز مستند نشده‌اند: ادبیات پژوهشی در این حوزه سرشار از گزارش‌هایی درباره‌ی کشورهای ثروتمند است که پژوهشگرانی که دسترسی بیش‌تری به منابع برای تحقیق داشته‌اند انجام داده‌اند. بنابراین، اطلاعات و تجربه‌ی بسیاری از تلاش‌های امیدوارکننده و خوب برای ارتقای سلامت که در باهمستانها و کشورهای کم‌درآمد انجام می‌شوند در دسترس عموم قرار نمی‌گیرند.
راهنمای PAHO برای مستندسازی سیاست‌های ارتقای سلامت چیست؟
هدف اصلی راهنمای PAHO، ایجاد یک قالب ساده و استاندارد برای مستندسازی طرح‌های ارتقای سلامت است. استفاده از این راهنما نشانه‌ها و شواهد موجود در مورد موفقیت و کارآیی تلاش‌های انجام‌شده به منظور بهینه‌سازی سلامت و عدالت در سلامت را دقیق‌تر و رساتر بازگو کرده و نقاط ضعف و ناکارآمدی‌ها را روشن می‌کنند.
این راهنمای مستندسازی در قالب یک پرسشنامه‌ی هفت‌قسمتی تدوین شده است که باید با اطلاعاتی در مورد تلاش‌هایی که به منظور ارتقای سلامت به دست می‌آید، پاسخ داده شود.
بسیاری از کارهای خوب و انگیزه‌بخش در حوزه‌ی ارتقای سلامت مستند نشده و اثرات چنین تلاش‌هایی تحلیل نشده‌اند. از این رو، هدف راهنما گسترش اطلاعات موجود در مورد نحوه‌ی کار چنین تلاش‌هایی است به ویژه در نقاطی از جهان که منابع برای تحقیق محدود است. استفاده از این راهنما در موارد زیر مفید خواهد بود: الف) تشریح تلاش‌های ارتقای سلامت در قاره‌ی آمریکا و دیگر مناطقی که سازمان جهانی بهداشت در آن مناطق فعال است؛ و ب) تجزیه‌و‌تحلیل فرآیندهای مورد استفاده برای ارتقای سلامت که ظرفیت به اشتراک‌گذاری با دیگران در سراسر جهان را دارند.
دقت نظام‌مند در استفاده از این راهنما موجب اصلاح روش‌ها و طرح ایده‌های جدید برای بهبود سیاست می‌شود.مشارکت‌دادن ذینفعان در فرایند مستندسازی علاوه بر اینکه موجب درک بهتر آنچه اتفاق افتاده می‌شود، بر کسانی که به این تلاش‌ها معنا می‌دهند نیز تاثیرگذار خواهد بود. ثبت سوابق روشن از آنچه اتفاق افتاده و نتایجی که به بار آورده است،همچنین می‌تواند احتمال حمایت کسانی که به ادامه‌ی این تلاش‌های ارزشمند کمک کنند را نیز افزایش دهد.
پاسخ به سوالات مطرح‌شده در این راهنما ممکن است کمی زمان و فکر ببرد، اما این زمان و فکر صرف کار خوبی خواهد شد. در نهایت، مستندسازی گسترده باید به شناخت بیشتر سرمایه‌گذاران و سیاستگذاران از سیاست‌های ارتقای سلامت کمک کند؛ این راهنما همچنین باید به سازمان‌ها کمک کند تا تلاش‌های خود را بهبود بخشیده، به رسمیت بشناسند و به نمونه‌های عملی قابل تکرار در شرایط مشابه تبدیل کنند.
چرا باید از این راهنما استفاده کنید؟
پاسخ به پرسش‌های راهنمای مستندسازی که اغلب به صورت مصاحبه انجام می‌شود ممکن است برای تصمیم‌گیران و سیاستگذاران وقت‌گیر باشد، به ویژه برای کسانی که چشم‌انداز مشخصی درباره‌ی آن سیاست دارند. با این حال دلایل کافی برای صرف وقت در استفاده از این راهنما وجود دارد. از جمله:
- سیاست‌ها و عملکردهایی که حاصل یادگیری از این راهنما هستند موجب بهبود زندگی میلیون‌ها نفر در سراسر جهان شده است.
- اطلاعاتی که در نتیجه استفاده از این راهنما گردآوری شده به ما این امکان را می‌دهد که با سایر کسانی که در این حوزه فعال هستند، هم در کشور خود و هم در کشورهای دیگر، ارتباط برقرار کنیم.
- با درگیر‌کردن سایر ذینفعان با استفاده از روش تحقیق مشارکتی، می‌توان شرکت‌کنندگان در سیاستی مشخص را توانمند کرد و امکان یادگیری مهارت‌های جدید را برای ایشان فراهم آورد.
- استفاده از این راهنما منجر به تجزیه‌و‌تحلیل دقیق اقداماتی می‌شود که قبلا انجام شده، به‌این‌ترتیب، به ما کمک می‌کند تا نقاط قوت خود را بهتر بشناسیم و نکاتی را که نیاز به بهبود دارند مشخص کنیم، و در نتیجه اثربخشی تلاش‌ها و اقداماتی که در این زمینه انجام شده افزایش می‌یابد.
- مستندسازی این امکان را فراهم می‌کند تا آنچه را که به دست آورده‌ایم با دیگران در میان بگذاریم، برای مثال از طریق وب‌سایت‌ها یا انتشار مقاله‌هایی در مطبوعات. در نتیجه، فرصتی ایجاد خواهد شد تا سایر ذینفعان ما را به رسمیت بشناسند و ای بسا اعتبار بین‌المللی کسب کنیم.
چه کسی باید از این راهنما استفاده کند؟
همه‌ی افراد و گروه‌هایی که در حال اجرای طرحی با هدف بهبود شرایط بهره‌مندی از سلامت و عدالت در سلامت هستند می‌توانند از این راهنما استفاده کنند. برخی از این تلاش‌های مستند‌شده ممکن است برنامه‌های به‌نسبت کوچکی باشند که تنها شامل چند سازمان در سطح شهرداری‌ها باشد، در حالی که برخی دیگر ممکن است کل یک منطقه یا استان یا حتی کل کشور را پوشش دهند. برخی از اقدام‌ها ممکن است گروه‌های فرهنگی، نژادی یا قومی بسیار خاص یا گروه‌هایی را که در معرض خطر بیماری‌های خاص هستند دربرگیرد؛ مانند برنامه‌های ایمن‌سازی دوران کودکی یا تلاش‌هایی که با هدف کاهش خطر ابتلا به دیابت یا بیماری‌های قلبی عروقی برای ترویج فعالیت بدنی یا تغذیه‌ی سالم صورت می‌گیرد.
برخی از افراد، سازمان‌ها یا مؤسساتی که می‌توانند از این راهنما استفاده کنند عبارتند از:
- فعالان حوزه‌ی سلامت.
- گروه‌ها و یا سازمان‌های مذهبی.
- تیم‌های ارزیابی اثربخشی سلامت.
- گروه‌هایی که در زمینه محیط زیست فعالیت می‌کنند.
- برنامه‌های مربوط به باهمستان سالم، مدرسه‌ی سالم و محل کار سالم.
- وزیران یا دبیران کل و وزارتخانه‌ها یا اداره‌های سلامت در تمامی سطوح.
- کارگزاران محلی، استانی یا ملی ارائه‌کننده‌ی خدمات سلامت و خدمات انسانی.
- سازمان‌های مردم‌نهاد یا سازمان‌های اجتماع‌محور که در امور سلامت و یا خدمات انسانی فعالیت می‌کنند.
- افراد یا سازمان‌هایی که برای عدالت در سلامت و بهبود سطح سلامت و کیفیت زندگی افراد یا خانواده‌های به‌حاشیه‌رانده‌شده فعالیت می‌کنند.
- کسانی که برای تغییر شرایط زندگی تلاش می‌کنند. برای مثال، کسانی که برای دسترسی به آب آشامیدنی تمیز، مسکن مناسب یا سرویس بهداشتی فعالیت می‌کنند.
- افراد یا سازمان‌هایی که درگیر ساخت مسکن ارزان‌قیمت برای افراد و خانواده‌های حاشیه‌نشین هستند، آنهایی که بی‌خانمان هستند یا در سکونتگاه‌های غیررسمی زندگی می‌کنند.
چه کسی از سازمان مربوط به طرح یا سیاست عملاً باید در مستندسازی شرکت داشته باشد؟ بستگی دارد. اگر وظایف مربوط به طرح ارتقای سلامت به بخش‌های مختلف باهمستان سپرده شده باشد آنگاه این رهبران کلیدی باید در مستندسازی و معنا‌بخشیدن به این تلاش مشارکت داشته باشند. گفتگو با کمک یکی یا دو تسهیلگر انجام می‌شود. کارشناس تهیه‌کننده‌ی گزارش که راهنما را تکمیل می‌کند ممکن است یک مدیر و یا یک نویسنده‌ی توانا باشد که تمام اسناد و مدارک لازم را گردآوری کرده و در قالبی مناسب تنظیم می‌کند. در یک سازمان کوچک‌تر یا در برنامه یا اقدامی که در آن نبض کار در دست یک نفر خاص است، منطقی است که این فرد مستندسازی را انجام دهد. در بسیاری از موارد، ترکیبی از این روش‌ها استفاده می‌شوند، به این ترتیب که هر بخش از مستندسازی توسط فردی تکمیل می‌شود که بیشتر با آن بخش از طرح یا فعالیت آشناست.
چگونه باید از راهنما استفاده کنید؟
همان‌طور که پیش‌تر توضیح داده شد، راهنمای مستندسازی پیشنهادی در این مقاله به جای یک کتابچه‌ی راهنما، به شکل یک پرسشنامه طراحی شده است. با پاسخ‌دادن به پرسشنامه و افزودن مطالبی که برای توصیف و تجزیه‌و‌تحلیل کامل فعالیت مدنظر شما لازم است، مستندی را تولید خواهید کرد که برای ارزیابی اثربخشی فعالیت‌هایتان به کار خواهد رفت. این مستند همچنین به دیگران اجازه می‌دهد تا آنچه را که شما در موقعیت خود انجام داده‌اید، با توجه به شرایط خود، تکرار کنند. علاوه‌بر‌این، به شما کمک می‌کند تا بفهمید چه کاری را به‌خوبی انجام می‌دهید و برای بهبود سلامت باهمستان باید چه چیزی را تغییر دهید.
در این بخش، به پرسش‌هایی که در راهنما آمده است می‌پردازیم تا بتوانید فعالیت و کار خود را توصیف کرده و مستندسازی کنید. تمرکز بر این است که چگونه به بهترین شکل به پرسش‌ها پاسخ دهید تا اطلاعاتی را که دیگران ممکن است برای تکرار (تولید) به آنها نیاز داشته باشند منتقل کنید و بیش‌ترین بهره را از این فرایند برای سازمان خود ببرید.
این راهنما به هفت بخش تقسیم شده است تا به این ترتیب اطلاعاتی درباره‌ی جنبه‌های مختلف طرح ارتقای سلامت به دست آید. هر یک از این قسمت‌ها را جداگانه بررسی می‌کنیم.
اطلاعات برای تماس
این بخش بر مستندسازی منابع اطلاعاتی تمرکز دارد. اطلاعاتی مانند:
- تاریخ ارسال: تاریخی که پرسشنامه تکمیل و ارسال شده است
- اطلاعات تماس: اطلاعات تماس با کسی که پرسشنامه را تکمیل می‌کند
- سازمان مسئول: اطلاعات تماس با سازمانی که مسئولیت اصلی و اولیه‌ی اجرای طرح را بر عهده دارد
- دیگر همکاران: اطلاعات تماس یا دیگر سازمان‌ها، مؤسسات، شرکت‌ها، و دیگرانی که به نوعی در طرح مشارکت دارند و یا از آن پشتیبانی می‌کنند. این فرم برای پاسخ به پنج پرسش از پرسشنامه کمک می‌کند. برای ثبت این اطلاعات یک برگ جداگانه به پرسشنامه ضمیمه کنید.
خلاصه‌ی برنامه یا پروژه
این بخش اطلاعات اولیه در مورد پروژه را گردآوری کرده و یک نمای کلی از طرح یا سیاست به دست می‌دهد.
- عنوان طرح: طرح با چه نامی شناخته می‌شود؟
- مقاصد و اهداف: آنچه که متمرکز بر پیاده‌سازی طرح است. مانند افزایش دسترسی به فرصت‌های فعالیت بدنی، بهبود دسترسی به آب آشامیدنی سالم، کاهش قرار‌گرفتن در معرض سموم محیطی، کاهش آسیب‌های بزرگراهی، افزایش مشارکت در آموزش ابتدایی و مانند اینها
- نتایج و پیامدهای مورد انتظار: آنچه به عنوان نتایج یا پیامدهای مورد انتظار یک طرح یا سیاست در روند اجرا و یا به عنوان نتیجه نهایی در نظر گرفته می‌شود.
- چارچوب زمانی طرح: با استفاده از منوی تقویم که با انتخاب هر فیلد ظاهر می‌شود، تاریخ شروع و تاریخ پایان درج می‌شود. اگر طرح ادامه‌دار و پیوسته است، تاریخ شروع را وارد کنید و کادر مربوط به گزینه‌ی «در حال انجام/پیوسته» را علامت بزنید. قسمتی هم تعیین شده تا در صورت لزوم توضیحی برای پاسخ‌های علامت‌زده‌شده ارائه دهید. نوشتن در این کادر اختیاری است.
- مرحله‌ی اجرا: مشخص کنید چه مرحله‌ای از طرح در حال مستندسازی است.
- پوشش جغرافیایی: از قسمت پنجره‌ی کشویی رو به پایین، کشوری را که طرح در آن اجرا شده یا در حال اجراست، انتخاب کنید. زیربخش‌های جغرافیایی (استان، منطقه و غیره) را متناسب با برنامه‌ای که در هر یک از آنها اجرا می‌شود مشخص کنید و نام(های) زیریخش‌های تقسیم جغرافیایی را در قسمت مربوط (به شکل متن) وارد کنید.
- سازماندهی: تنظیمات مربوط به سازمان اجرایی فرایند مستندسازی شامل مدرسه، باهمستان، محل کار، و مانند اینها ست؛ نقاطی که طرح در آنجا در حال انجام است و یا اجرا شده است. در این مرحله، سازماندهی تنظیمات اجرایی متناسب با طرح را علامت بزنید. در صورتی که لازم باشد می‌توانید بیش از یک مورد را علامت بزنید و همچنین اگر گزینه‌ی مناسب با طرح مدنظر شما در میان گزینه‌ها نبود، گزینه‌ی تنظیمات بیشتر را انتخاب کنید و سپس توضیح لازم را بنویسید.
- شرح مختصر: طرح را در متنی با حداکثر ۳۰۰ کلمه به صورت روایی توصیف کنید (بهتر است که متن بیشتر از یک صفحه نباشد). این متن خلاصه‌ای از کل طرح یا سیاست است.
زمینه‌ی کلی
ویژگی‌های تنظیمات اجرایی:
- این سؤال به دو بخش «الف» و «ب» تقسیم می‌شود. هدف بخش «الف» گردآوری اطلاعات در مورد ویژگی‌های محیطی پیش از اجرای طرح/برنامه است. و هدف بخش «ب» ثبت اطلاعات در مورد تنظیمات اجرایی در لحظه‌ی کنونی است، چه طرح در حال اجرا باشد و چه پایان یافته باشد.
اطلاعات خاص درخواست‌شده‌ی شامل:
- جمعیت‌شناسی - ویژگی‌های جمعیتی. در این قسمت ویژگی‌های عمومی و کلی جمعیت مانند جنسیت، سن، وضعیت تأهل، شهر یا روستا، سطح درآمد، نژاد/قومیت و مانند اینها مورد نیاز است. افرادی که با آنها کار می‌کنید یا با آنها کار کرده‌اید چه کسانی هستند؟ ویژگی‌های جمعیت‌شناختی آنها در مقایسه با کل جمعیت چگونه است؟ چگونه این ویژگی‌ها در انتخاب شما برای کار‌کردن با آنها مرتبط است؟
- نمایه‌ی سلامت جمعیت - امید به زندگی، مرگ‌ومیر نوزادان، بیماری‌ها یا شرایط بهداشتی رایج، به‌ویژه در باهمستان یا گروه‌های اجتماعی، تهدید بیماری‌های همه‌گیر، بهداشت، تغذیه، جنبه‌های مثبت غیرمعمول سلامت، قرار‌گرفتن در معرض خطرات محیطی ناشی از انسان و طبیعت (مثل آلودگی یا انگل‌ها) و نظایر آن. جنبه‌های مثبت و منفی سلامت جمعیت مورد نظر شما کدامند؟ آیا تهدید خاصی برای سلامت باهمستان یا سلامت جمعیتی خاص مانند نوزادان و کودکان ساکن در مناطق محروم وجود دارد؟ آیا یک یا چند بیماری شایع هستند؟ در چه شرایطی به‌ویژه زیاد شایع هستند و در شرایطی به طور خاص شیوع کم است؟ آیا شرایط محلی برای ارتقای سلامت مانعی ایجاد می‌کند؟ آیا شرایط به گونه‌ای است که به نفع ارتقای سلامت باشد (مانند محیط زیست پاک، شیوه‌های کشاورزی پایدار، مراقبت‌های بهداشتی همگانیِ خوب و رژیم غذایی سالم)؟
- زمینه و بستر سیاسی - ماهیت دولت، پشتیبانی دولت از ارتقای سلامت، جناح‌های سیاسی در باهمستان، یا اولویت‌های سیاسی، همگی برای موفقیت تلاش شما مهم هستند. ویژگی‌های حکومت محلی کدامند؟ روابط شما با کل باهمستان و با گروه‌های مختلف در باهمستان چگونه است؟ تاریخچه‌ی این روابط چگونه است؟ آیا این پیشینه بر ارائه‌ی خدمات بهداشتی یا امکان ایجاد شرایط ارتقای سلامت برای گروه‌های خاص تأثیر می‌گذارد؟ آیا شرایط فضای سیاسی بر تلاش یا تصمیم‌ها درباره‌ی نحوه‌ی انجام طرح، تأثیر می‌گذارد؟ اگر چنین است، چگونه؟ این موارد و دیگر عوامل سیاسی مشابه را می‌توان در این بخش بحث کرد.
- شرایط اقتصادی و اجتماعی - وضعیت اقتصاد، اشتغال و بازار کار، تقسیم کار اقتصادی در باهمستان، مهاجرت اقتصادی، نوع حمایت دولت از فقیران و به طور کلی دخالت دولت در اقتصاد در این بخش ثبت می‌شوند.
- شرایط اجتماعی و فرهنگی - سطح تحصیلات، پیشینه‌ی فرهنگی و مذهبی، هنجارها و ارزش‌های گروه اجتماعی که با آن کار می‌کنید چگونه است؟ چگونه آن گروه را با باهمستان به عنوان یک کل مقایسه می‌کنند؟ آیا عوامل اجتماعی و فرهنگی‌ای وجود دارد که دسترسی به این گروه از جامعه را دشوار می‌کنند؟ آیا عوامل اجتماعی و فرهنگی‌ای وجود دارد که این گروه از جامعه را از نظر اجتماعی طرد یا منزوی کند یا به طور خاص بر سلامت و رفاه آنها تأثیر بگذارد؟
- شهروندی؛ سطح مشارکت - منظور از این بخش، مرور سطح مشارکت شهروندان عادیِ یک منطقه‌ی خاص در سیاست‌های اجتماعی است. در چارچوبی بزرگ‌تر، این امر به معنای تمایل ذینفعان به مشارکت در هر اقدامی است که می‌تواند باعث جلب توجه‌ها به آن شود. برای مثال، آیا دولت با فعالیت‌های مشارکتی مردمی برخورد می‌کد؟ همچنین این موضوع، به آشنایی ذینفعان با موضوع و تمایل آنها به مشارکت کامل، اشاره دارد. آیا همه‌ی ذینفعان در مراحل مختلف اجرای طرحِ شما درگیر بوده‌اند؟ سازوکاری که ذینفعان درگیر آن بودند چه بود؟ آیا موانعی برای مشارکت ذینفعان وجود داشت و چگونه بر این موانع غلبه شد؟
این عوامل ممکن است تأثیر عمیقی بر نحوه‌ی اجرای طرح و چگونگی ارائه‌ی خدمات به باهمستان داشته باشند. از آنجایی که عوامل زمینه‌ای تأثیر زیادی بر همه‌ی طرح‌های ارتقای سلامت دارند، توصیف دقیق آن مهم است تا دیگران بتوانند تصمیم بگیرند که آیا یک اقدام می‌تواند در شرایط باهمستان آنها مؤثر باشد.
- چرا این طرح شروع شد: چه چیزی باعث شروع‌شدن طرح/مداخله شد؟ گزینه‌های مناسب را از میان گزینه‌های پیش‌فرض انتخاب کرده و در قسمت متن، توضیح لازم را بنویسید.
- در واکنش به یک نیاز برآورده‌نشده برای مثال، ممکن است اطلاعات بهداشتی کمی در دسترس باشد یا اصلاً این اطلاعات درباره‌ی یک گروه اجتماعی خاص وجود نداشته نباشد یا آن گروه ممکن است به آب آشامیدنی سالم یا غذای سالم دسترسی نداشته باشد.
- در واکنش به بروز یک بحران. در زمان وقوع حادثه‌ای مانند ذوب‌شدن رآکتور هسته‌ای در چرنوبیل در اوکراین و در سال ۱۹۸۶، باید تلاش شود تا پیامدهای مخرب آن بر سلامت کم‌تر شود. همین امر در مورد یک فاجعه طبیعی مانند تخریب کامل نیواورلئان توسط طوفان کاترینا در سال ۲۰۰۵ صادق است. در آن سال در نیواورلئان، آب‌گرفتگی چندین متری و آلودگی آن باعث شد تا نگرانی‌های زیادی درباره‌ی مسئله سلامت برای شهروندان بویژه گروه‌های آسیب پذیر ایجاد شود.
- در پاسخ به یک فرصت. کمک‌هزینه‌ای برای کاهش یک موضوع مربوط به سلامت که برای جامعه اهمیت دارد، فراهم می‌شود. برای مثال، یک گروه اجتماعی تجهیز می‌شود تا خشونت را کاهش دهد.
- در پاسخ به یک درخواست سیاسی. یک مقام دولتی، در پاسخ به خواسته‌های رأی‌دهنگان، می‌تواند از حمایت سیاسی برای اقدام‌های معطوف به ارتقای سلامت در یک محله یا شهر خاص برخوردار شود. برای مثال، تلاش برای ایجاد باهمستان ایمن، ممکن است به صورت تلاشی برای کسب آرا و درست پیش از انتخابات آغاز شود. یک موضوع خاص را می‌توان با انتشار یک گزارش تأثیرگذار، پوشش رسانه‌ای، یا فشار افکار عمومی برای رسیدگی به آن مطرح کرد.
- در واکنش به اقدام شهروندان. یک فرد یا گروهی از افراد خود را سازماندهی می‌کنند تا یک موضوع مربوط به سلامت عمومی بهبود یابد – مثل گروهی از پدر‌و‌مادرها که گشت ایمنی ترافیکی مدرسه را سازماندهی می‌کنند، یا گروهی از افراد که نگران جرم و جنایت در محله هستند یک گروه پلیس مردمی تشکیل می‌دهند و موارد دیگر.
- در پاسخ به یک فرصت تامین مالی. منظور بودجه‌ی در اختیار یا بودجه‌ای است که توسط یک گروه اجتماعی برای رفع مشکل یک مسئله در حوزه‌ی سلامت و یا رفع مشکلی اجتماعی، تأمین شده است.
- طرحی که توسط یک فرد به نمایندگی از یک سازمان آغاز شده است. فردی یک باهمستان را بسیج می‌کند تا طرحی را پیگیری کنند که توسط یک سازمان خاص ترویج می‌شود.
- استراتژی‌ها، الگوها، یا چارچوب‌های استفاده‌شده در طراحی طرح: در پاسخ به اینکه آیا طرح از استراتژی‌ها، الگوها، یا چارچوب‌هایی مانند باهمستانها و شهرداری‌های سالم، بازارهای سالم، مدارس ارتقای سلامت راهنمایی گرفته است، گزینه بلی یا خیر را انتخاب کنید.
تأمین مالی
پرسش‌های این بخش میزان سرمایه‌گذاری، منبع تأمین آن، و دیگر منابع لازم برای اجرای طرح را مشحص می‌کنند. برای کسب اطلاعات بیشتر درباره‌ی منابع تأمین مالی، لطفاً به «ایجاد، مدیریت، و پایدارسازی منابع مالی» مراجعه کنید.
- بودجه - برخی از طرح‌ها بودجه مشخصی دارند و برخی دیگر نه. با این حال، سعی کنید ارزش هر آنچه که برای شروع طرح سرمایه‌گذاری شده و همچنین ارزش همه‌ی آنچه که هر سال برای ادامه‌ی فعالیت‌های طرح صرف شده و همچنین در صورت تکمیل طرح، کل مبلغ هزینه‌شده را مشخص کنید.
- منبع تأمین بودجه - منابع بودجه را انتخاب کنید و در صورت دریافت کمک مالی یا موارد دیگر از یک خیّر یا حامی مالی، منبع و مبلغ دریافتی را بنویسید.
- منابع غیر مالی - منابع لازم برای اجرای موفقیت‌آمیز این طرح‌ها فراتر از منابع مالی است و شامل منابع غیرمالی هم هستند؛ مانند منابع انسانی، دارایی‌های موجود در باهمستان مانند مواد خام، زیرساخت‌ها، اقلام اهدایی، فضای کار، پوشش رسانه‌ای و دیگر موارد.
- کفایت منابع مالی - آیا بودجه‌ی در اختیار شما برای دستیابی به اهداف طرح کافی است ؟ اگر نه، چالش‌ها و کاستی‌ها را توضیح دهید.
- کفایت منابع غیرمالی - آیا منابعی که در اختیار طرح قرار گرفت، از جمله دارایی‌های باهمستان برای تحقق اهداف طرح کافی بود؟ اگر نه، چالش‌ها و کاستی‌ها را توضیح دهید.
فرایند / مشارکت
سه پرسش بعدی بر موضوع میزان مشارکت متمرکز است:
- شرکای کلیدی و نقش‌ها و مسئولیت‌های آنها: نام تمام شرکایی که در این طرح مشارکت داشته یا دارند را فهرست کنید و برای هر یک نقش‌ها و مسئولیت‌های اصلی را بیان کنید.
- سیر تکامل مشارکت‌ها و نقش‌ها و مسئولیت‌ها: مشخص کنید که آیا مشارکت‌ها در طول زمان تغییر کرده‌اند یا خیر.
- مشارکت‌های جدید: مشخص کنید که آیا مشارکت‌های جدید در طول اجرای طرح ایجاد شده‌اند یا خیر.
راهبردها
هدف از پرسش‌های این بخش به‌تصویر‌کشیدن راهبردهای (استراتژی‌های) استفاده‌شده برای تسهیل اجرای طرح است. این راهبردها در درجه‌ی نخست، راهبردهای کلیدی ارتقای سلامت هستند که در منشورهای اتاوا، کارائیب و بانکوک برای ارتقای سلامت مشخص شده‌اند:
- راهبردهایی که در حال استفاده‌شدن هستند یا استفاده شده‌اند. هر راهبردی که در اجرای طرح مدنظر استفاده شده را انتخاب کنید. برای هر راهبرد انتخاب‌شده باید به مجموعه پرسش‌های بیشتر پاسخ داده شود تا راهبرد انتخاب‌شده به‌تفصیل توضیح داده شود. این بخش به‌ویژه برای مسئولان فنی که طرح‌های ارتقای سلامت را اجرا می‌کنند مفید خواهد بود، زیرا جزئیات مربوط به هر راهبرد را توضیح می‌دهد. (پرسش‌های بیشتر به شرح زیر هستند.)
- مشارکت- تمرکز بر تعیین مشارکت ذینفعان/مخاطبان هدف، و دیگر شرکاء در تصمیم‌گیری است تا به این ترتیب از اجرای طرح پشتیبانی کنند و شاید در تجهیز منابع و موارد دیگر کمک کنند. این امر مربوط به ایجاد «حس مالکیت» نسبت به طرح در میان مردم باهمستان پیرامون است. بنابراین سؤال این است که برای اینکه مردم بتوانند در پروژه/مداخله‌ی شما مشارکت کنند چه کردید؟
- مشارکت/همکاری/اقدام بین‌بخشی- برای اجرای طرح خاص، روابط کاری بین بخش‌های مختلف باهمستان، شامل دولت، کسب‌وکارها، سازمان‌ها، نهادها، سازمان‌های غیردولتی، افراد کلیدی، گروه‌های مذهبی چگونه شکل گرفت. شما برای تشویق همکاری چه کردید؟
- توانمندسازی/ ظرفیت‌سازی - طرح مدنظر شما چگونه به مردم کمک کرد تا کنترل بیش‌تری بر نیروهایی داشته باشند که بر زندگی آنها تأثیر دارند؟ چگونه افراد آموزش دیده یا مهارت‌هایی را کسب می‌کنند؟ دست‌اندرکاران طرح چگونه توانستند کارها را انجام دهند و با اجرای این طرح دستاوردهای مطلوب را به دست آوردند؟
- خط مشی عمومی، تغییر سیاست‌های رسمی مانند قوانین، مقررات، سیاست‌ها و رویه‌های مشخص‌شده و سیاست‌های غیررسمی که بر چگونگی انجام کارها تأثیر می‌گذارد. برای تغییر سیاست‌ها یا حمایت از تغییر سیاست و قانون‌گذاری چه کردید؟
- ارتباطات و روابط عمومی - منظور ارائه‌ی اطلاعات، افزایش آگاهی عمومی، کسب اطلاعات از جمعیت‌های هدف و اطلاع‌رسانی به آنهاست. همچنین درباره‌ی ارتباط با ذینفعان و شرکای اجرایی طرح است.
- ترویج‌گری- به روش‌هایی اشاره دارد که ایده‌های طرح را توضیح می‌دهد، متقاعد کردن مردم برای پشتیبانی از طرح و تأمین منابع، اطلاع‌رسانی درباره‌ی تغییراتی که در رویه‌ها و سیاست‌های فعلی ایجاد شده مانند روش ارائه‌ی خدمات یا روشی که منجر به تغییری فیزیکی در یک سازه یا محیط فیزیکی می‌شود.
- ایجاد رهبری - افرادی که مسئول اجرای این طرح بودند چگونه سازماندهی شدند؟ چه ساختارهای رسمی یا غیررسمی برای تصمیم‌گیری راه‌اندازی کردید؟ روش رهبری شما چه بود و چه کسانی در آن دخیل بودند؟ چگونه آموزش دیدید و چگونه رهبران جدید را به خدمت گرفتید؟
- ایجاد محیط‌های پشتیبان- برای پشتیبانی از تغییری که می‌خواستید در باهمستان هدف ببینید، چه کردید؟ کدام هنجار فرهنگی را تحت تأثیر قرار دادید و چگونه این کار را انجام دادید؟ چگونه دسترسی به کالاها و خدمات را تغییر دادید تا از تغییر رفتارهای فردی حمایت کنید؟
- افزایش دسترسی به منابع/خدمات- چه خط مشی‌هایی را تغییر دادید تا اعضای باهمستان هدف دسترسی بیش‌تری به منابع و خدمات داشته باشند؟ برای سهولت دسترسی مردم به برنامه‌های طرح چه کردید؟ برای مقرون‌به‌صرفه‌شدن خدمات چه کردید؟
- چالش‌هایی که طرح با آنها مواجه بود - هرگونه چالش را که طرح با آن مواجه شده و در پرسش ۲۴ پوشش داده نشده است توضیح دهید. در مورد اقداماتی که برای غلبه بر آن چالش‌ها انجام شده نیز بحث کنید.
- اقدامات و راهبردهایی که طرح در نظر گرفته شده - هر راهبرد یا اقدامی را که استفاده شده است و در پرسش ۲۴ پوشش داده نشده توضیح دهید. همچنین در مورد اینکه چگونه این اقدامات به پیشرفت طرح کمک کرده‌اند بحث کنید.
نتایج
- نتایج و دستاوردهای قابل توجه: دستاوردها و نتایج نهایی اصلی طرح را فهرست کنید.
- اهداف توسعه‌ی هزاره: اقدام‌های طرح چگونه به دستیابی به اهداف توسعه‌ی هزاره کمک می‌کند؟ به کدام اهداف می‌پردازد؟ تمام هدف‌های مرتبط با طرح را انتخاب کنید و به طور خلاصه توضیح دهید که چگونه این کار انجام شده است. در این راهنما این اهداف گنجانده شده و از شما خواسته شده تا در صورتی که این موضوع در طرح مدنظرتان موضوعیت دارد به آن بپردازید. از آنجایی که اهداف توسعه تعدادی از بیماری‌ها و مهم‌تر از آن، عوامل ایجاد عدم اطمینان را پوشش می‌دهد، این موارد فهرست شده‌اند و از شما درخواست می‌شود هر تعداد از اهداف را که با طرح شما ارتباط دارند مشخص کنید.
- تغییرات برآمده از طرح: طرح در چه سطحی باعث تغییر شد؟ آیا توانسته رفتار یا نگرش افراد، گروه‌ها یا سازمان‌های خاصی را تغییر دهد؟ هر کدام از تغییرات را که با طرح شما مرتبط هستند انتخاب کرده و تغییرات ایجاد‌شده را شرح دهید.
- تغییرات در سطح فردی- منظور افزایش توانایی افراد در حل مشکلات خود و رفع نیازهای خود است. این توانایی شامل گسترش نیروی کار ماهر، شکل‌گیری رهبر از درون باهمستان، به‌دست‌آوردن مهارت‌های سازمانی، یا تغییر در نگرش یا تغییر رفتار فردی است.
- تغییر در باهمستانها — این مورد شامل تغییر رویکرد باهمستان نسبت به یک مورد خاص یا افزایش آگاهی عمومی است. همچنین افزایش ظرفیت باهمستان برای ترویج‌گری و تجهیز منابع یا تقویت رویکرد پایین به بالا را دربر می‌گیرد. همچنین این تغییرات ممکن است به شکل منابع محلی یا دارایی‌های اجتماعی جدید باشند.
- تغییر در سیاست در سطوح محلی، منطقه‌ای، استانی و ملی. این مورد شامل بهبود زیرساخت‌ها و تغییر در سیاست‌های سازمانی است.
- تغییر در سطح سازمانی یا نهادی. این مورد شامل بهبودها و تغییرات در سازمان‌ها و نهادها است که در سطح باهمستان کار می‌کنند یا بخشی از طرح هستند. تخصیص بیشتر منابع به موضوع‌های مرتبط با طرح، ایجاد یک واحد جدید مسئول ارتقای سلامت، انتصاب پرسنل برای کار در طرح، نهادینه‌سازی روش‌های مشارکتی در برنامه‌های کاری و دیگر موارد مشابه باشد، نمونه‌هایی از چنین تغییراتی هستند.
- مهم‌ترین تغییر چه بود و چرا: مشخص کنید که کدام یک از تغییرات ایجاد‌شده و مهم‌ترین تغییر بوده و دلیل آن را توضیح دهید.
- پایداری: آیا طرح شما باید پایدار باشد؟ اگر طرح شما طرحی است که باید ادامه یابد، مشخص کنید که آیا چنین بوده یا خیر. اگر نه، توضیح دهد که چرا چنین نیست؛
- فرایند ارزیابی: نحوه‌ی ارزیابی طرح را توضیح دهید. چگونه متوجه شدید که چه چیزی درست و مناسب است؟ چگونه متوجه شدید که چه چیزی باید تغییر کند؟ چه اطلاعاتی به شما کمک کرد تا بتوانید فرایندها را بهتر سازماندهی کنید، جدول زمانی را بهتر تنظیم کنید، و مدیریت تدارکات را بهتر انجام دهید؟ موفقیت خود را چگونه ارزیابی کردید؟
- درس‌های اصلی آموخته‌شده: چه درس‌هایی فرا گرفتید، هم از کل طرح و هم درباره‌ی کارایی و اثربخشی فرایندها، روش‌ها و سیستم‌هایی که استفاده کرده‌اید؟ درباره‌ی درستی انتظارها‌یتان از طرح چه آموخته‌اید؟ درباره‌ی اثربخشی اقدام‌هایتان در به‌دست‌آوردن دستاوردهای مورد انتظار؟ در مورد اینکه آیا دستاوردهای مورد انتظار نتایج مطلوب را داشتند؟ در مورد اینکه چگونه می‌توانید طرح را بهتر انجام داد، چه چیزی یاد گرفته‌اید؟ آیا این تلاش در شرایط دیگر هم قابل اجرا است یا فقط در باهمستان شما یا باهمستانی بسیار شبیه به باهمستان شما جواب می‌دهد و چرا؟
- توصیه‌ها: برای بهبود این طرح و طرح‌های مشابه در آینده چه پیشنهادی دارید؟
- بازنگری در مداخله. چگونه مداخله را تغییر می‌دهید تا کارا‌تر و اثربخش‌تر باشد؟ دفعه‌ی بعد چه کاری را متفاوت انجام خواهید داد؟
- دلالت‌هایی برای تحقیق مشارکتی. چگونه ذینفعان و شرکای بیش‌تری را به تمام مراحل جذب می‌کنید؟ با توجه به ماهیت طرح، آیا این امر در همه‌ی مراحل امکان‌پذیر است؟ آیا هر یک از آنها به آموزش یا راهنمایی نیاز دارند و چگونه این آموزش و راهنمایی را ارائه خواهید داد؟
- دلالت‌هایی برای اجرا. به نظر شما کدام اقدام بهترین بود، یا به دیگران در تلاش برای دستیابی به نتایج مشابه شما کمک می‌کند؟ در اینجا معرفی و ثبت مواردی که کارساز نبودند به اندازه‌ی معرفی مواردی که کارساز بودند مهم است، زیرا حذف روش‌ها یا رویکردهایی مشخص می‌تواند به اندازه‌ی پیشنهاد روش‌های جدید مفید باشد.
- محتوا، ابزارها، راهنماها، پروتکل‌ها، و دیگر موارد در حوزه‌ی ارتباطات: از آنجایی که یکی از اهداف این تمرین، به‌اشتراک‌گذاشتن تجربه‌ها و تسهیل در پیشبرد طرح‌های ارتقای سلامت است، از شما درخواست می‌شود تا مطالب، ابزارها، اسناد، و دیگر مواردی را که برای پشتیبانی از این امر تهیه شده با دیگران به اشتراک بگذارید. این امر به‌ویژه برای فعالان این حوزه مفید خواهد بود، زیرا آنها در کشورهای خود در تلاش برای اجرای طرح‌های مشابه هستند.
- عکس‌ها: همه‌ی عکس‌هایی را که روایت‌گر طرح اجرا‌شده هستند فهرست کرده و در یک فایل جداگانه پیوست کنید.
خلاصه
راهنمای مستندسازی PAHO به شما کمک می‌کند تا ذخیره‌ای از کل تلاش‌هایتان برای ارتقای سلامت ایجاد کنید. این راهنما بر زمینه و شرایط محیطی و همچنین روش‌ها، دستاوردها، و درس‌های آموخته‌شده‌ی شما تمرکز دارد. اگر به پرسش‌های مطرح‌شده در راهنما پاسخ دهید، تصویر کاملی از کارهایی که انجام داده‌اید، چگونگی انجام آنها، و آنچه در مورد آنها مهم است، خواهید داشت. این مستندسازی امکان انتقال آنچه که آموخته‌اید به دیگران را فراهم می‌کند و به دیگران در ایجاد باهمستان‌های سالم کمک می‌کند.